“آگاهی” از منظر علوم اعصاب چیست؟

اصطلاح آگاهی یکی از اصطلاحاتی است که ظاهرا واضح به نظر می‌رسد اما نه تا زمانی که سعی کنید آن را تعریف کنید. بسیاری از افراد از این اصطلاح به طور متفاوتی استفاده می‌کنند. روانشناسان لزوما آگاهی را آن طور که  Vedic yogi آن را می‌گوید، تعریف نمی‌کنند. آگاهی یک پدیده‌ی گریزان از درک است به این دلیل که توافق بر سر معنای این کلمه تا حدی مشکل است.

همانند بسیاری از چیزهای دیگر در زندگی، آگاهی شاید هنگامی که از بین می‌رود به بهترین وجه درک شود. متخصصان مغز و اعصاب با بررسی علل مختلف کاهش سطح هوشیاری می‌توانند تعیین کنند که چه ساختارها و مواد شیمیایی مغز در حفظ هوشیاری و آگاهی از محیط اطرافتان اهمیت دارند. گاهی اوقات، مختصصان مغز و اعصاب تقسیم هوشیاری را به دو مولفه‌ی مختلف مفید می‌دانند.

برای مثال، محتوای آگاهی از شبکه‌های عصبی تشکیل شده است که حس‌ها، حرکت‌ها، حافظه و عواطف را مدیریت می‌کنند. از سوی دیگر، برانگیختگی یا حس آگاهی بیشتر شامل میزان هوشیاری شما (مثلا اینکه شما بیدار هستید یا نه)، توانایی‌تان برای توجه به کارها (مثلا اینکه آیا هنوز در حال خواندن این موضوع هستید) و اینکه چگونه از محیط اطرافتان آگاه می‌شوید (مثلا اینکه آیا می‌دانید اکنون کجا هستید و چه زمانی هست) می‌باشد.

سیستم فعال ساز شبکه‌ای مغز

ساقه‌ی مغز تنها به اندازه‌ی انگشت شست شماست اما شامل بسیاری از ساختارهای اساسی برای تنفس، حرکت و برای بیدار ماندن و هوشیاری است. انتقال دهنده‌ی های عصبی مانند نوراپی نفرین تقریبا در هر قسمت دیگر از مغز آزاد می‌شوند و باعث افزایش فعالیت مغز می‌شوند.

یکی از مهمترین قسمت ها برای بیدار ماندن، سیستم فعال ساز شبکه‌ای مغز (RAS) در ساقه‌ی مغز است. سیستم فعال ساز شبکه‌ای مغز سیگنال‌هایی را از قسمت‌های دیگر مغز از جمله مسیرهای حسی از نخاع دریافت می‌کند (بنابراین اگر احساس ناراحتی دارید از خواب بیدار می‌شوید).

RAS همچنین سیگنال‌های تحریک کننده‌ای را به بسیاری از قسمت‌های دیگر مغز ارسال می‌کند. برای مثال، RAS با پیشامغز بنیادی ارتباط برقرار می‌کند و سپس سیگنال‌های تحریک‌کننده را در سراسر قشر مغز پخش می‌کند. قسمت‌های تحتانی لوب پیشانی هم در طول بیداری و هم در هنگام خواب فعال است.

هیپوتالاموس

RAS همچنین سیگنال‌هایی را به هیپوتالاموس ارسال می‌کند که عملکردهایی مانند ضربان قلب را کنترل می‌کند و شما را با آزاد کردن هیستامین بیدار نگه می‌دارد. بیشتر این هیستامین خارج از مغز است که در واکنش‌های آلرژیک و پاسخ های ایمنی نقش دارد. اخیرا، سلولهای عصبی حاوی هیستامین در مغز یافت شده‌اند که به حفظ هوشیاری کمک می‌کنند. به همین دلیل است که مصرف آنتی هیستامین‌ها مانند بنادریل منجر به خواب‌آلودگی می‌شود.

تالاموس

RAS همچنین با تالاموس ارتباط برقرار می‌کند. تالاموس علاوه بر اینکه در حفظ هوشیاری طبیعی نقش دارد به عنوان ایستگاه تقویت اطلاعات حسی که به قشر مغز می‌رسند عمل می‌کند و دستورات حرکت از ساقه‌ی مغز به بدن را صادر می‌کند. اگر تالاموس اطلاعات حسی مانند فرو رفتن نوک یک سنجاق به پا را به قشر مغز بازپخش و تقویت نکند، شخص کاملا از چنین اتفاقی ناآگاه است.

قشر مغز

قشر مغز سطح مغز را پوشش می‌دهد و جایی است که حجم زیادی از اطلاعات پردازش می‌شوند. نواحی مختلف قشر مغز زبان، حافظه و حتی شخصیت شما را کنترل می‌کنند. با وجود اینکه آسیب دیدن بخشی از قشر مغز ممکن است منجر به از دست دادن هوشیاری نشود، اما منجر به از دست رفتن آگاهی شما از بخشی از محیط اطرافتان می‌شود.

برای مثال، بسیاری از افرادی که دچار سکته‌ی مغزی یا ضایعات دیگری در لوب آهیانه‌ای راست خود می‌شوند آگاهی خود را نسبت به سمت چپ محیط خارجی اطراف خود از دست می‌دهند که این نشانه با عنوان غفلت شناخته می‌شود. اگر از شما خواسته شود که یک ساعت یا یک اتاق را نقاشی کنید، شما تنها بخش سمت راست آن را می‌کشید. در موارد شدیدتر، افراد مبتلا به غفلت حتی دست چپشان را تشخیص نمی‌دهند و اگر حتی دست در مقابلشان هم باشد ممکن است ادعا کنند که این دست متعلق به شخص دیگری است. این نوعی از از دست دادن محتوای هوشیاری است هرچند که فرد کاملا بیدار باشد.

از دست دادن هوشیاری

اگر بسیاری از نواحی مختلف قشر مغز آسیب دیده باشند و یا اگر شخص دچار صدمه به تالاموس یا ساقه‌ی مغز شده باشد، ممکن است به حالت کما برود. کما حالت شدیدی از از دست دادن هوشیاری است که بیدار کردن شخص غیر ممکن می‌شود. موارد مختلفی باعث ایجاد حالت کما می‌شوند و احتمال بهبودی نیز متفاوت است. مطالعه‌ی آگاهی نیز بسیار پیچیده است. آگاهی وابسته به یکپارچگی چندین شبکه‌ی بهم پیوسته در سیستم عصبی است. درک کامل آگاهی در بهترین حالت یک توهم است.

علاوه بر این، در حالی که ما در مورد چند قسمت از مغز که با سطح هوشیاری و بیداری فرد در ارتباط هستند صحبت کردیم اما باید بدانیم که هوشیاری بیشتر از آنکه یک سوییچ روشن-خاموش باشد یک سوییچ تاریک کننده است که سایه روشن‌های مختلفی دارد. افراد سالم هر روز و هر شب از این سایه ‌های هوشیاری عبور می‌کنند. درک سطح هوشیاری به ویژه برای افرادی که نمی‌توانند به خاطر بیماری‌های عصبی واکنش نشان دهند، چالش برانگیز است.